FAALLO: Dib Ula Soo Noqoshadii Qarannimada Soomaaliland

Qalinkii: Garyaqaan Cabdishakuur Cali Muxumed (Good Lawyer)

Hordhac.

Sahamis qaatay sannado kadib, sahamiyihii dalka Ingiriiska u dhashay ee Richard Burton iyo kaaliyihiisii J. H. Speke dhawr jeer ayey ku soo noqnoqdeen Somaaliland ilaa sannadkii 1855kii. sannadkii 1884kii ilaa sannadkii 1887kii dawladda Ingiriisku waxay ku hawlanayd sidii ay heshiisyo ula saxeexan lahayd madax-dhaqameedkii beelaha Soomaaliland. Sannadkii 1887kii ayuu ingiriisku ku guuleystay inay Soomaaliland noqoto maxmiyad uu Ingiriisku maamulo (British Somaliland Protectorate).

Halgan dheer oo sannado qaatay kadib, 26kii Juun 1960kii ayey Soomaaliland heshay xornimadeedii. 1dii Julaay 1960kiina waxay la midoowday Soomaaliya oo isla maalintaasi xoroowday. Midowgaasi kumuu iman rabitaan iyo laab-la-kac reer waqooyi oo keliya ee wuxuu ahaa himilo soomaaliyeed, waxaa jiray hami soomaali weyn oo la rabay in lagu mideeyo shantii soomaaliyeed ee kala qaybsanaa; Soomaaliland, Soomaaliya, Jabuuti, gobolka Soomaali Galbeed ee Itoobiya iyo NFD ama gobolka waqooyi bari ee Kiiniya. Maadaamaa ay Soomaaliland iyo Soomaaliya oo keli ahi ay xoroobeen, waxay noqotay inay iyagu horta ku midoobaan dalkii Jamhuuriyadda Soomaaliyeed.

1969dii, ayey ciidankii xooga dalka Soomaaliyeed oo uu Hogaaminayey Maxamed Siyaad Barre ay inqilaab salmi ah ku qabsadeen taladii dalka. Laakiin waxaa laga dhaxlay cadaalad-darro iyo dulmi baahay. Waxa laga kulmay dil joogto ah, xadhig sharciga baal marsan, haween la kufsado, boqortooyo qoys iyo keli-talis axmaq ah.

1981kii ayuu bilaabmay halgankii dib-uxoreynta qaran ee ay SNM horseedka u ahayd. 1991kii markii maamulkii keli-taliska ahaa laga guuleysatay, shacabka reer Soomaaliland waxay la soo noqdeen qaranimadoodii foof-habowday 1960kii. Shirkii walaaleynta beelaha reer Soomaaliland ee ka dhacay magaalada Burco ayey shacabka reer Soomaaliland 18kii meey 1991kii ku dhawaaqeen inay ka go’een Soomaaliya oo ay kula midaysnaayeen qarankii burburay ee Jamhuuriyadda Soomaaliyeed.

Maqaalkani waxaynu ku eegi doonaa dhalashadii qaranka Soomaaliland, waxaynu falaqayn sharci ku samayn doonaa midowgii ka dhaxeeyey Soomaaliland iyo Soomaaliya iyo sidii ay u dhaawacantay xornimadii Soomaaliland, innagoo ugu dambeyna iftiimin doonaa geedigii la soo noqoshada qarannimada Soomaaliland.

Dhalashadii Qaranka Soomaaliland.

Soomaalidoo calan taagta,

Saakaa noogu horeysoo,

In siddayda tihiin iyo,

In kalaanan saxaynine,

Saddex ‘wiig’ iyo maalmo,

Haddaan soor cuni waayo,

Safrad layga ma yaabo,

Sarina mayso naftayda ‘e.

Saaxirkii kala guuraaye,

Sarreeyoow ma-nusqaamoow,

Aan sidoo yahay eego ‘e.

Kaana siib kanna saar.

-          26kii Juun 1960kii, Timacadde.

Markuu dhulkii Soomaaliland noqday maxmiyad Ingiriis uu xukumo sannadkii 1887kii. Ingiriisku wuxuu bilaabay inuu wax ka badelo qaab-dhismeedkii bulshada. Talladii iyo madaxdii dadkaba wuu inqilaabay, wuxuu sameeyey golahii cuqaasha (Advisory Council) 1946kii. Golahaasi awood sharci-dajineed iyo mid fulineed toona ma lahayn. Soomaaliland waxaa xukumi jiray badhasaab laga soo magacaabi jiray ingiriiska.

Halgan gobonimo-doon ayaa guumaysiga la bilaabmay, waxaa ugu horeeyey halgankii darawiishta ee Sayid Maxamed Cabdulle Xasan uu hoogaamiyaha u ahaa. Laakiin Diisember 1921kii ayuu guuldareystay. Waxaa ku xigay halgankii Sh. Bashiir Xaaji Yuusuf iyo kooxdiisii,  iyagana wuxuu ingiriisku laayay 1943kii. Markii labadaa halgan ay guuldareysteen ayuu bilaabmayaa halgan suugaaneedkii ay hormoodka u ahaayeen Xaaji Axmed Aadan (Afqalooc), Barkhad Cas, Timacadde, Faarax Nuur iyo raggii la filka iyo fikirka ba ahaa. halgan siyaasadeedkii aqoonyahanka ayaa isna xiligaasi bilaabmay, waxaa abuurmay xisbiyadii gobonimo-doonkaa ahaa, SNL, USP iyo NUF, kuwaasi oo ka midho-dhaliyey halgankoogii gobonimo-doon.

26kii Juun ayuu ingiriisku siiyey Soomaaliland xornimadoodii. 1dii Julaay 1960kiina waxay la midoobeen Soomaaliya oo isla maalintaasi xoroowday, si loo rumeeyo riyadii soomaaliyeed ee soomaali weyn.

Falanqayn Sharci: Midowgii Soomaaliland iyo Soomaaliya.

Lixdankii dadkaygoow,

Markaad dawladnimadii,

Diiqada u bixiseen,

Degdegsiinyo mooyee,

Doqonnimo ma ahayn,

Manaydaan dambaabine,

Shanta kala dab-raacdaa,

Dermo qudha u gogosheen,

Isku-duubnideeniyo,

Daacad baw horseeddeen..

-          Ibraahim Sh. Saleebaan (Gadhle).

Golahii sharci-dajinta Soomaaliland oo ka koobnaa 33 mudane oo la soo doortay 28kii feberweri 1960kii, wuxuu ansaxiyey xeerkii midowga Soomaaliland iyo Soomaaliya 27kii Juun 1960kii (Law N0.1/1960). Sida sharciga ah, waxay ahayd inay sharci-dajintii Soomaaliyana saxeexdo laakiin taasi may dhicin oo fadhigoogii dhacay 30 juun 1960kii waxay ansaxiyeen xeer (Atto di unioni) ka duwan kii ay baarlamankii Soomaaliland ansaxiyeen. subaxnimadii 1dii Juulaay 1960kii baarlamaankii Soomaaliland iyo kii Soomaaliya waxay fadhi wadajir ah ku ansaxiyeen dastuur lagu soo diyaariyey Soomaaliya oo aanay Soomaliland waxba ku darsan. Iyadoo laga duulayo dastuurkaasi cusub, waxaa isla maalintaasi la doortay madaxweynahii ugu horeeyey ee Jamhuriyada Soomaaliyeed Aadan Candulle Cismaan. Isla maalintaasi ayuu madaxweynahu soo saaray digreeto madaxweyne oo uu ku dhawaaqay midowga labada qaran. Laakiin digreetadaasi lama odhan karo waxay noqotay sharci waayo siduu sheegayey qodobkii 63(3) ee dastuurku waxay ahayd in golaha baarlamanka la horkeeno si uu u ansaxiyo, taasina may dhicin.

18kii Jeeneweri 1961kii ayaa golahii baarlamanka ee Jamhuuriyaddii Soomaaliyeed la horkeeney xeerkii midowga labada qaran, golahiina wuu ansaxiyey, waxaana la faafiyey 31kii Jeeneweri 1961kii. Xeerkaasi waxaa lagu magacaabay xeerka midowga Soomaliland iyo Soomaliya, aad baanu ugu fogaa xeerkii ay baarlamanka Soomaaliland ansaxiyeen 27kii Juun 1960kii. Waayo wuxuu meesha ka saaray dhammaan qodobadii ilaalinayey shuruucdii lagaga dhaqmi jiray Soomaaliland midowga kahor, xuquuqdii Saraakiisha shaqaalaha Soomaaliland iyo dhismahii guddiga dib u eegista shuruuceedka. Xitaa wuxuu si cad u laalay xeerkii midowga ee ay baarlamankii Soomaaliland ansaxiyeen 27kii Juun 1960kii (Law N0.1/1960), marka laga reebo qodobkii 11(4) ee xeerkaasi oo sheegayey: “…Xuquuqaha iyo waajibaabyadii ka dhashay heshiisyadii ka dhaxeeyey dawladii Soomaaliland iyo booqortooyadii ingiriiska iyo waqooyiga Ayrlaand iyo heshiisyadii ka dhaxeeyey dawladii Soomaaliya iyo dawladii Talyaaniga iyo kuwii ay labada dawladood la lahaayeen dawladaha kale iyo ururrada caalamiga ahi waxay qaban (Binding) doonaan Jamhuuriyadda Soomaaliyeed.”

Qodobkaasi sarre waxaynu ka fahmi karnaa oo uu daliil u yahay inay laba qaran midoobeen iyo weliba Soomaaliland iyadoo ah qaran madax-banaan inay heshiisyo la gashay dawladii ingiriiska. Mida kale ee muhiimka ahi waa inay midoobeen qaran la odhan jiray Soomaaliland iyo mid la odhan jiray Soomaaliya, kuwaasi oo abuuray qaran loo baxshay Jamhuuriyada Soomaaliyeed. Laakiin maaha Soomaaliya, taasi waxay ahayd gobolkii ama qarankii talyaaniga ka xoroobay. Qarankii ay Soomaliland kasoo go’day waa Jamhuuriyadii Soomaaliyeed maaha Soomaaliya.

Su’aasha muhiimka ahi waa midowgii Soomaliland iyo Soomaaliya ma wuxuu dhacay 1dii Julaay 1960kii markii labada baarlaman ay ansaxiyeen dastuurkii iyo madaxweynahii cusbaa ee Jamhuuriyaddii Soomaaliyeed mise 18kii Jeeneweri 1961kii, markay baarlamanku ansaxiyeen xeerkii midowga Soomaliland iyo Soomaaliya mise markii la qaaday aftidii dadweynaha ee dastuurka Julaay 1961kii?.

Dib Ula Soo Noqoshadii Qarannimada Soomaaliland.

Waxa maanta ii daran

Qaran haga dadweynaha;

Qaran damal sidiisii

Noo dallaalimeeyoo

Soo taabta darafyada;

Qaran aan dir-sooc jirin

Qaran aan ahayn dulin

Nabad-doonka beeshiyo

Raacatada dulsaar ku ah;

Qaran aan dirsada oo

Anigaysku kay dirin;

Qaran iigu soo dara

Aan iiga sii darin;

Qaran gudaha daafaca

Dibeddana aqoonsi leh.

Isku soo dabaal oo

Waxaan doonayaa qaran

Qaran dhaama kii dumay.

-          1dii Meey 1997kii. Maxamed Xaashi Dhamac (Gaarriye).

Muddo hal sano ah markii ay dawladdii Jamhuurayadii Soomaaliyeed ay jirtay. Xisbigii SNL wuxuu waqooyiga ka bilaabay olole uu ku doonayey in la qaadaco oo la diido dastuurkii la doonayey inay dadku u codeeyaan Julaay 1961kii. Taasi waxay keentay in dadkii reer waqooyiga ahaa 60% ay diidaan dastuurkii Jamhuuriyadda Soomaaliyeed.

Bal aan soo qaato John Drysdale buug-yarahiisa Somaliland: The Anatomy of Secession wuxuu  ku yidhi: “Ururkii SNL oo ahaa xisbigii hormoodka ka ahaa waqooyiga wuxuu ka ololeeyey aqbalaada dastuurka, boqolaydii dadkii diiday datuurku waxay ahaayeen: Hargeysa (72%), Berbera (69%), Burco (66%), iyo Ceerigaabo (69%). Tirada guud ee dadka codeeyey Jamhuuriyadda Soomaaliyeed waxay ahaayeen 1, 950,000 (Hal milyan, sagaal boqol iyo konton kun) oo qof. 100,000 (boqol kun) oo qudha ayaa waqooyiga ka diwaangashaana.”(Bogga 12aad) (Turjumida Qoraaga).

1961 ayey saraakiil reer waqooyi ahi isku dayeen inay inqilaab kula soo noqdaan xoriyaddii gobolada waqooyi, inqilaabkaasi oo uu hogaaminayey Xasan Kayd Cabdulle Walanwal. Wuxuu fashilmay inqilaabkii oo socda.

15kii Oktoober 1969kii, waxaa magaalada Laascaanood lagu toogtay madaxweynahii xiligaasi (labaad) ee Jamhuuriyaddii Soomaaliyeed Dr. Cabdirashiid Cali Sharmarke oo booqasho ku joogay maagaalada Laascaanood. Xisbigii SYL markuu lix cisho ku hawlanaa buuxinta jagadii madaxweynanimo ee banaanaatay laakiin aanay weli cidna u magacaabin jagadaasi ayuu ciidankii qalabka siday ee Jamhuuriyadda Soomaaliyeed inqilaabay taladii dalka 21kii Oktoober 1969kii. Waxaa la badalay dastuurkii, waxaana xabsiga loo taxaabay xubnahii ugu muhiimsanaa xukumadii la inqilaabay.

Shacabkii soomaaliyeed sacab iyo damaashaad ayey ku soo dhaweeyeen arrintaasi, waayo dadku markii hore ba waxay saluugsanaayeen xukumadii hore. Ciidankii qalabka siday oo uu hogaaminayey Maxamed Siyaad Barre waxay u arkayeen halyeeyo u kacay dalka oo ka dhiidhiyey dilkii madaxweynaha.

Xukumadii uu Siyaad Barre madaxweynaha u ahaa waxay la saxiibtay hantiwadaagii Ruushka iyo Kuuba, hal-kudhegyo aan afka dhaafsiisnayn ayuu sameystay sida midnimo, wadanninimo, isku-duubni iyo wax kasta oo dadka lagu beer-laxawsan karayey. Inkastoo Maxamed Siyaad Barre uu saaxiib wanaagsan u noqday Ruushka, haddana waxay ku kala tageen dagaalkii uu Itoobiya ku qaaday 1977kii. Dagaalkaasi ciidankii qalabka siday ee Jamhuuriyaddii Dimuqraadiga Soomaaliyeed waxay galeen gudaha dalka Itoobiya, laakiin waxaa dib loo soo jebiyey markii uu Ruushku la soo saftay Itoobiya.

Guul-darradii dagaalkii Jamhuuriyadii Soomaaliyeed iyo Itoobiya ee 1977kii, shirqoolo loo maleegay siyaasiin faro-badan, eexo qabiil iyo boqortooyo qoys oo badheedh ah, dil, dhac, kufsi iyo bahdilaad lagula kacay dadkii reer waqooyigu waxay sababtay in lagu kaco oo halgan dagaal lagala horyimaado keli-taliskii axmaqa ahaa.

Dhamaadkii sannadkii 1979kii, waxaa jamhuuriyaddii Soomaaliyeed ka curatay maansadii xaraf-raaceedu ahaa xarafka deelka “D” ee loo baxshay Deelleeyda. Maansadaasi oo xaq u dirir ahayd waxaa ka qaybqaatay ilaa kontonmeeye abwaan, maansooyinkuna waxay ku dhawaayeen ilaa todobaatan maanso. Inkastoo abwaannada qaar ay difaac reeraysan ku jireen, haddana deelleeydu waxay noqotay warankii ugu xumaa uguna horeeyey ee uu keli-talisku la kulmo.

6dii Abriil 1981kii, waxaa magaalada Landhan lagaga dhawaaqay ururkii dhaqdhaqaaqa wadanniga Soomaaliyeed (SNM) si loola dagaalamo maamulkii dad-qaladka ahaa ee Siyaad Barre.

Halgan dagaal oo toban sanno socday kadib, SNM waxay ku guuleysatey inay dalka soo gasho Meey 1988kii. SNM waxay dalka qabsatay 1991kii; Berbera 29kii Jeeneweri, Hargeysa iyo Burco 31kii Jeeneweri, Boorama 4tii Jeeneweri, Ceerigaabona 5tii Jeeneweri. Waxaa maalmahaasi xabsiyada laga sii daayey dadkii u xidhnaa maamulkii Siyaad Barre, waxaa la taakuleeyey dadkii deegaanka aan u dhalan ee dalka loogu yimid iyadoo loo sheegay in cidii doonta ay iska joogi karto, cidii doontaana ay dhulkeegii tagto iyadoo welibana gadiidna la saarayey.

Markii keli-taliskii Siyaad Barre dalka laga xoreeyey, talaabadii ugu horeysay ee la qaaday waxay noqotay in shir nabaddeed la qabto. Waxaa Berbera lagu qabtay shirkii nabadaynta beelaha Soomaaliland ee dhacay 15kii-27kii Feeberweri 1991kii. Shirkaasi waxaa lagu saxeexay heshiis nabadeed oo ay beelahu u dhamaayeen. Waxaa laysla qaatay in shirweyne layskugu yimaado magaalada Burco Abriil 1991ka.

Shirweynahii walaalaynta beelaha Soomaaliland wuxuu magaalada Burco ka furmay 27kii Abriil 1991kii. Waxaana ka qaybgalay hormoodkii madax-dhaqameedka beelaha Soomaaliland dega. Shirkaasi oo socday ilaa 5tii Meey, waxaa laysku raacay todoba qodob oo uu ugu muhiimsanaa in gobolada waqooyi gooni isku taagaan oo ay Soomaaliya ka go’aan. Go’aannadii shirkani kasoo baxay waxaa lagu ansaxiyey kalfadhigii 2aad ee caadiga ahaa ee golahii dhexe SNM oo burco ka dhacay 18kii Meey 1991kii. Waxaana isla shirkaasi lagu caleemo-saaray Guddoomiyahii SNM Muj. Cabdiraxmaan Axmed Cali iyo ku-xigeenkiisii Xasan Ciise Jaamac oo noqday madaxweynahii iyo Madaxweyne ku-xigeenkii ugu horeeyey ee Jamhuuriyadda Soomaaliland. Madaxweynahiina wuxuu magaacaabay xukumadiisii oo koobnayd 18 wasiir iyo 4 wasiir ku-xigeen.

Shir kale oo dhacay magaalada Sheekh oo lagu heshiisiinayey laba beelood oo ay xurgufi dhexmartay ayaa dhacay Oktoober 1992kii. Shirkaasi waxaa laysla gartay in geediga qarannimada Soomaaliland lasii wado, waxaana laysku raacay in Boorama lagu shiro Jeeneweri 1993ka. Shirkii guurtida ee Boorama wuxuu bilaabmay 24kii Jeeneweri waxaanu socday ilaa 25kii Meey 1993kii. Shirkaasi oo ahaa kii ugu balaadhnaa waxay beelaha Soomaliland ku saxeexeen Axdi Qarameed 31 qodob ka koobnaa oo ay mudadiisu ay ahayd 2 sano, waxaa kaloo shirkaasi lagu sameeyey labada gole baarlaman oo koobnaa mid 75 mudane. Maadaamaa ay dhamaatay mudadii loogu talo-galay inay SNM dalka hogaamiso, waxaa madaxweynahii Jamhuuriyadda Soomaaliland loo doortay Maxamed X. Ibraahim Cigaal. 30 Meey 1993kii, ayuu xukumadiisii cusbayd ku dhawaaqay. Sidaasi ayuu ku meel-maray Geedigii la soo noqoshada qarannimada ee Soomaliland.

Gunnaanad:

“Inta Soomaaliya dhibaato ka jirto, Soomaalilandna dhaxanta lagu daayey, damiirka bulshadu caalamku waxa keliya ee ay noqon kartaa waa mid kharriban”

Maxamed X. Ibraahim Cigaal.

Madaxweynahii hore Jamhuuriyadda Soomaaliland.

Sharcinimada midowgii Soomaaliland iyo Soomaaliya mugdi ayaa ku jiray. Dadka reer Soomaalilandna afti dadweyne ayey ku cadeeyeen mawqifkoogii ay ku diideen dastuurkii Jamhuuriyadda Soomaaliyeed 1961kii. Haddana codkii koonfurta ayaa ka batay oo laga tixgeliyey. Inqilaab ayey isku dayeen innay xornimadoodii kula soo noqdaan, nasiib-darro isna wuu ka fashilmay. Iyagoo dabinta ruugaya ayuu keli-taliskiina nabarkii cusbo marshay, oo cadaalad—darro iyo dulmi la yimid. Taasi ayaa keentay inay qarannimadooddii la soo noqdaan.

Maanta Soomaaliland waa dawlad dimuqraadi ah oo horumar ka samaysay dhinacyada dhaqaalaha, bulshada, aqoonta, iyo siyaasadda ba. Xidhiidh wanaagsana waxay la leedahay bulshada caalamka. Dastuur ay dadku 97% ugu codeeyeen ayaa lagaga dhaqmaa, doorashooyin xor iyo xalaal ah ayaa ka dhacay. Goleyaal deegaan oo la doortay ayuu dalku leeyahay, sidoo kale dadku waxay doorteen golaha baarlamanka (wakiilada), madaxweynaha iyo ku-xigeenkiisa. Soomaaliland waxay buuxisay dhamaan shuruudihii looga baahna dal la aqoonsanayo. Waxay qayrkeed dheer tahay xasilooni iyo dimuqraadiyad xor ah. Soomaaliland maadaamaa ay ku taalo mandaqad nabad-galiyadeedu liidato waxaa lagu tilmaami karaa Ubax ka dhex baxay saxare lama-degaan ah.

Cabdishakuur Cali Muxumed (Good Lawyer)
Gobolka Awdal, Borama.