 |
| Rashiid Sh. Cabdillahi (Gadhweyne) |
Gole
la yidhi waa talo-bixin iyo toosin bay niman ku dhawaaqeen. Waa niman ka mid
ahaa hormoodkii halgankii uu hoggoominayey ururkii SNM ee la la galay
Kelitalintii Siyaad Barre; waa na niman kollayba anigu aan uga qaadan karo
ujeeddada talo-bixinta iyo toosinta ay sheegteen, talodoodu wax kasta ha
noqotee. Diidmo qayaxan baa ka soo yeedhay xukuumaddii Soomaaliland iyo niman
ka tirsan goleyaasha Wakiilladda iyo Guurtida. Maxaa la diiday, ma talo-bixinta
iyo toosinta nimanku sheegteen mise wax kale? Nimanka golaha sheegtay, sida aan
ka arkay ee ka maqlay warbaahinta la iska arko, waxay sheegeen in ay soo
saareen qodobbo lix iyo toban ah, ma seaan arag anigu qodobadaas oo ka ma aan
hadlayo.
Waxa
aan tixraacayaa niman goleyaasha ah oo si adag uga hor-yimid iyo xukuumadda oo
warku igu soo gaadhay in ay go’aan diidmo ah ka soo saartay. Xukuumadda iyo
nimanka goleyaashu waxa ay si gaar ah uga sanqadhinayeen ereyga Gole oo ay
yidhaahedeen dalka laga ma samayn karo gole aan ahayn kuwa dastoorka qaranka ku
xusan – Wakiillada, Guurtida iyo Degaanka. Waxay dooddoodu ahayd dastoorku
Goleyaashan kor ku xusan oo qudh ah ayuu sheegayaa, Golehii kale ee laga barbar
sameeyaa na waa sharci-darro.
Ma
odhan karnaa waxa la diiday waa ereyga Gole, sidaas darteed arrintu ba way
fududdahay oo waxay ku siman tahay ereyga Gole oo la beddelo? Waxay ila tahay,
in kasta oo aan si cad loo diidin talobixinta iyo toosinta, natiijadu iyada
ayey noqonaysaa; gaar ahaan se waxay u badan tahay in laga didsan yahay koox
isu ururtay oo si buuxda uga madaxbannaan dawladda iyo goleyaasheeda. Waxay
arrintani ina tusinaysaa masakax u heellan dhinaca kelitalinta, taas oo aanan
ku gaar yeelaynin madaxda goleyaasha dawladda ee aan u arko jinni-boqornimo
Soomaaliba, dhammaanteen inagu xooggan. Aad iyo aad bay u yar tahay in aad
aragto qof Soomaaliyeed oo kal furan ku dhegeysanaya fikrad tiisa ka soo
horjeedda ama xataa ka duwan.
Qofkii
jago awoodeed ku fadhiyaana wuu ka sii xag jiraa, waayo lexojeclada ka haysa
jagada ayaa diqdiqda oo ku riixda in uu dirir u qaashaarto (waa kaftankii Alle
ha u naxariistee Dhoodaane). Soomaaliland, oo aynu ku faanno nabadda gudaheenna
iyo hannaan dimoqraaddiydeed, ayeynu haddana in badan uga soo joognay isqabad
jiq la isku noqday, ayna luqadii lagu wada hadlayey noqotay cambaar la
ismarmariyo iyo dembiyo la isku raro. Waa fal- dhaqan dhinaca kelitalinta u
jiidan oo siyaasadda Soomaalida, meel kasta, raadayn ku leh. Marka madaxda loo
tago waxa ku sii weyn aragtida ay wadato koox isu ururtay.
Waxa
aan si weyn ugu malaynayaa, haddii odayaasha talobixinta iyo toosinta wata,
midkood kelidii la hadli lahaa dawladda, in aanay sidaas uga diddeen, in kasta
oo aan filayo in aanay ka hoos-qaaddeen. Waxaa madaxda qaranka ka nixiyey waa
kooxda wada socota. Haddii dhakhsoba loo hawlgeliyey odayaal qabiil oo mid
waliba lagu yidhi ka reerkaaga ka soo jiid kooxda, waa ii marag. Haddii aanay
jirinna kollayba runi meesheeda ayey taal. Tu kale na waa diidmada meesha loo
sibir- saaray. Waxaa la yidhi dastoorku ma sheegin gole aan ahayn saddexda aynu
xusnay, sidaas darteed kii kale ba waa sharci-darro. Marka hore ereyga Gole ma
aha erey cusub oo uu xeer-dejiyaha dastoorku meel madhan ka abuuray, balse waa
erey afsoomaaliga sidiisa uga mid ah.
Ayada
oo aanay Soomaalidu aqoonnin dastoor qaran leeyahay iyo baarllamaan, ayuu
ereyga Gole ku jiray afka Soomaaliga. Afka na la ma kala laha; ereyadiisa iyo
ereybixintiisa na dawladi ma xukunto.
Cid
kasta oo bulshada Soomaaliyeed ahi waa ay qaadan kartaa ereygii ay doonto oo
danaheeda waa ay u adeegsan kartaa. Sidaas darteed ereygaGole ciddii doontaa
inta ay qaadato ayey ujeeddadeeda ku tiirin kartaa ama dheh ku xidhiidhin
kartaa. Wayna jirtaa taasi oo tusaale ahaan shirkad ku dhisan saami- qaybsi
waxay adeedgsataa ereyga gole oo waxa ay ku tiirisaa mulkiilayaasha shirkadda
(Golaha Mulkiilayaasha).
Ururrada
qaybaha bulshadu na waa sidaas oo kale. Tolwadaagtii Soomaalida ee hore, waagii
ay jiritaanka dhabta lahaayeen, waxaa u talin jiray odayaal, mar kasta oo loo
baahdo isugu yimaadda shir. Shirkaas iyo geedka lagu shiraa na waxa uu ahaa
gole. Goleyaasha qaranka ama dawladda na waxa soocyaa waa ujeeddada magacyada
Wakiillada, Guurtida iyo Degaanka ee lagu xidhiidhiyey. Sidaas darteed cidi na
gaar u ma sheegan karto ereyada afka guud ahaan ba. Marka xiga, tu kale oo
halisteeda leh baa meesha ka muuqata; waa na ta la yidhi dastoorku ma sheegin.
Taasi waa dantii laga lahaa sharciga iyo hal-tusaalahiisii oo gurrac loo
fahmayo, wax aan xeer-dejiyuhu uga jeedinna loo xambaarinayo. Madaxdii Qaranka
ee aan tooska uga dhegeystay warbaahinta la daawado, waxay Golaha nimanku ku
dhawaaqeen yidhaadeen dastuurku ma sheegin, sidaas darteed in la sameeyaa waa
sharci- darro! Xaqu se waa sida kale. Mabda’a caddaaladda ee ay sharci iyo
shareeco ba iskaga mid yihiin, waa in wixii sharcigu ka aammusay ee aanu xukun
cad siinnni xalaal yahay oo lagu dhaqmi karo. Mar haddii ay sidaas tahay, waxii
sharceecada Islaamka, dastoorka qaranka iyo xeerarka kale ee dalku reebaan oo
kali ah ayaa innaga reebban. Bal u fiirsada inta caddaalad-darro iyo
dhibaatooyin ka dhalan karta, haddii gurraca la qaato oo la yidhaa wixii
dastoorku ka aammusay waa xaraan. Noloshu ba cidhiidhi aan far la qaadi karin
bay geleysaa oo wax waliba debmi iyo xaraan bay inagu noqonayaan; xuquuqdii
muwaadinka na jid loo maraa ma jirayo. Xorriyaddu waa lagama-maarmaan, waayo
waa waxa aynu ku dhaqdhaqaaqayno ee aynu dhaqan iyo dhaqaaleba ku dhisanayno;
waxay na ku dhisan tahay mubaaxa uu sharcigu ka aammusay ee suurogelinaysa in
aynu yeelanno kala-doorasho xor ah.
Dastuurka
Soomaaliland ma ku jiraa qodob si cad u reebaya gole ka baxsan kuwa dawladda?
Xataa haddii uu jiro ama jiri lahaa (ma jir’ee), waa in uu meesha ka baxo,
waayo waxa uu ka hor-imanayaa qodobbada xuquuqda muwaadinka; kuwaas oo
mudnaanta hore leh, ayna tahay in qodob kasta oo dastoorka ka mid ahi waafaqo.
Arrin kale oo xusid naga mudani waa odayaasha mushkiladda soo galay ama la soo
geliyey. Niyad-samida qaarkood waddaa waa meesheeda; hayeeshee waxa jira arrin
dhexdhexaadin ku gala iyo arrin aan ku gelin.
Waxaa
la dhedhexaadiyaa mushkilad taladeeda cidiba si u aragto iyo mushkilad ku
saabsan dano gaar ahaaneed oo la isku hayo. Marka se ay tahay xuquuq iyo
waajibaad sharcigu qeexayo, ma aha in xeer-jajab la la aado ee waa in
sharicgeeda la raaco oo la meelmariyo. Arrinta Golaha lagu sheegay Talobixin
iyo Toosin ma aha in cuqaal iyo suldaammo laga adeejo ee waxaa habboon in
dastuurka loo la noqdo. Haddii dastuurka oggol yahay- talobixin iyo toosimba-
fikrad ka timaadda muwaadiniinta, keli-keli iyo kooxo ba, madaxda qaranku ha ka
noqdaan go?aanka diidmada ah; haddii uu dastuurku ka aammusay oo aanu arrinka
waxba ka odhan na waa la mid ee diidmada ha laga noqdo.
Qalinkii Rashiid Sh. Cabdillahi (Gadhweyne)
No comments:
Post a Comment