MAXKAMADDA DISTOORIGU MA KHILAAF SHARCI BAY KA GARNAQAYSAA, MISE KHILAAF SIYAADDEED AYEY DHEXDHEXAADINAYSAA?

W/Q. Garyaqaan Maxmed Axmed Cabdi Bacaluul (waddi12@gmail.com)

Waxa beryahan jiray, xafiiltan siyaasadeed  oo ka dhexeeyay Xukuumadda iyo axsaabta mucaaridka iyo xubnaha la baxay Madasha. Waxaanu u muuqday dagaal warbaahineed oo isasoo tarayay intii lagu jiray todobaadadii ugu dambeeyay ee ka hadhsanaa muddo-xileedkii Madaxtooyada iyo Golaha Wakiillada. Maalmahan danbe se,  waxaynu arkaynaa loollankii siyaasiga ahaa oo qaatay waji kale oo ka duwan kaas hore. Waxa hore loo sameeyay wada-hadallo uu ka dhashay, heshiis aan lagu wada kalsamayn. Marar kalana waxaynu u soo joognay, iyadoo beesha caalamku la isugu qayshaday. Wax kastoo la isku dayay ba, kala qaybsanantii siyaasadeed waa halkeedii, xalna lagama gaadhin. 

Garyaqaan Maxamed Axmed Cabdi

Ololleyaal warbaahineed oo xukuumadda iyo mucaaridku isku qaadeen ayaynu aragnay, iyadoo dhinac walba isku dayayey inuu ku kasbado ra’yul caamka dadweynaha. Ugu dambeyn, waxaa la iskula soo dul-dhacay Waaxda Garsoorka. Sida ilaa hadda wax loo wado, waxay iskaga eeg tahay in la rabo in cudurkii fardaha galay laga gubo dameero.

Waxaynu iska wada ognahay oo aanu muran ku jirin in asxaabta qaranka iyo guurtidu ay isku hayaan muddada ay guurtidu u kordhisay muddo-xileedyada Xukumadda iyo Golaha Wakiillada, oo aanu jirin khilaaf sharciyadeed. Waxaa sidoo kale, iyadna la wada ogyahay in waxa jiraa ee la isku mari laayahay uu yahay faraq-xilliyeed  (4) bilood ah, oo u dhexeeya Go’aankii Guurtida ee xil-kordhinta Madaxtooyada iyo Wakiilada iyo heshiiska axsaabta qaranka ee ka dambeeyay. Faraqaasi oo aan macno-badan samaynayn, mar haddii aanay xil-kordhintu ahayn mixwarka uu khilaafku ka aloosanyahay. Afartaas biloodna, wax sidaasi usii ridan may ahaateen, haddii lagu heshiiyay, in sidii dani-keento la yeelo. 

 Intaas aan kaga gudbo hordhaca, oo aan usoo gudbo mawduuca qoraalkani uu khuseeyo – Qoraalka Madaxweynahu maxkamadda u gudbiyey ma khilaaf sharci oo laga garnaqi karaa baa mise maaha?. Arrinta garsoorka loo gudbinayaa waa in aanay la mid noqon oo ay ka baxsanataa faqidaada shaaraca taala iyo hal-qabsiyada dooddaha warbaahinta la isku marinayay beryahan (Political rhetoric). Maxkamadda Dastuuriga ahi khilaaf sharci ay ka garnaqdaa ama fasiraad ka soo saartaa. Khilaafka sharcina maaha mid qaabab badan loo dhigi karo sida kan siyaasiga ah ee hadda la wado. Bal se waa mid mutaxan oo  ku kooban hab-dacwaddeedka iyo nuxurka dooddeedka dhinacyada ee loo soo gudbiyay Maxkamadda. Inagoo u eegayna hab-gareedka dacwadaha garsoorku maraan ayaynu qoraalkan isku dul taagi doonnaa, bal in arrinkani qoraalka madaxweynaha ee horyaala Maxkamadda Dastuurigu uu yahay dacwad dastuuriya oo buuxisay shuruudihii dacwaddeed iyo in kale.

Si aynu su’aashaasi u gudo galno, waxaynu ka bilaabi doonnaa halkay arrintu ka bilaabantay oo ahayd codsigii uu Madaxweynahu u gudbiyey Maxkamadda Dastuuriga ah.

Waxay xubinta hore ee Qoraalka Madaxtooyadu usoo gudbisay Maxkamadda oo ujeeddadiisu tahay codsi fasirraad, kuna taariikhaysnaa 08/08/2015-ka, tixraaciisuna ahaa JSL/MD/100-3450/08,2O15 ay ka waramaysaa sida uu u dhacay Go’aankii Guurtidu ay ku kordhisay muddo-xilleedyada Madaxtooyada iyo Golaha Wakiilladda. Xubinta labaad waxay khusaysaa,  Qodobbadii ay axsaabtu ku heshiiyeen. Gebogebada qoraalkanu wuxuu ku soo biyo shubanayaa codsiga Madaxweynaha oo ah fasiraadda uu Madaxweynahu codsaday – waana kan sida loo dhigay:

”Waxaan Maxkamadda sharafta leh halkan ugu soo gudbinayaa codsiga fasiraadda qodobada 3aad iyo 4aad ee heshiiskani iyo faqradda B, qaybteeda 5aad  ee  go'aanka Golaha Guurtida mid walba gaarkiisa ku tilmaamayo xilliga qabsoomida  Madaxtooyada iyo Wakiilada”

Hadda ba, ugu horeyn waxay ahayd ama maxkamad kasta ku waajib ah inay ku dhaqaaqdo inay hubiso in arjiga loo soo gudbiyey uu buuxinayo shuruuddaha nidaamka dacwaddeed ee Garsoorka iyo in kale. Tani ayaa ka horeysa in dhinacyada loo yeedho ama fadhi la agaasimo. Haddii taasi la seego, waa alif kaa xumaaday oo al-baqra kugu dhibi doona. Haddii se sideeda loogu dhaqmo, waxaa loo gudbayaa in laga garnaqo nuxurkaasi buuxiyey shuruuddaha nidaamka dacwaddeed ee Garsoorka, waxaana lagu guuleysan karaa in la gaadho go’aan loo gaadhay qaab sharciga waafaqsan kuna dhisan Qodobbo sharci oo aanu mugdi ku jirin.

Sida caadiga ah, dacwad kasta cid baa muduci ah oo biloowda. Cid baana mudaacalee ah oo dacwaddu lid ku tahay. Marka la joogo Maxkamadda Dastuuriga ah, waa in la helaa cid muduci ah oo dacwadda furata. Sidoo kale waxaa shardi ah in la helo go’aan xeerarka iyo dastuurka loo eegayo, ama xeer/sharci la fasirayo. Sidaas darteed, waxaa mudaacalee ah cida go’aanka soo saartay ama Golaha xeerka soo saaray. Hadda ba, Qoraalkani Maxkamadda Dastuuriga ah hortaal, Madaxweynahu isagaa qoraalkani Maxkamadda u soo gudbiyey, haddana muduci maaha oo labada go’aan midna ma diiddin midna ma ogolaan. Taasi waa arrin cajiib ah, imika qoraalkani laguma sheegi karo dacwad dastuuri ah ama fasiraad. Waxaa la odhan karaa Madaxweynahu wuxuu la talin sharci ka codsaday Maxkamadda Dastuuriga ah. Maxkamadduna maaha la talinta sharci ee Madaxweynaha. waxaa loo baahnaa inay Maxkamaddu ku baraarugsanaato arrintani. Ma jirto dacwad ay ciddi furatay oo aanay wax diiddanayn, waxna aanay taageersanayn. Markaa meesha dacwaddi ma jirto.

 Waxa kale oo la gudboonayd Maxkamadda inay is-waydiiso, horta maxaa noqon kara dacwad dastuuriya oo u qalanta in laga garnaqo? Waa maxay astaamaha lagu garan karo ama tiirarka udub-dhexaadka u ah dacwadahani Maxkamadda Dastuuriga ah? Maxaase looga baahanyahay qofkasta oo raba, in uu furto dacwad-dastuuriya ama ka cabanaya go’aano maamul oo lagu fuliyay ama lagu fulin-doono?

Arrin kasta oo la rabo in hannaan sharci lagaga garnaqo waa inay noqotaa mid leh mawduuc iyo abbaar sugan. Taasina, waxay saaran tahay cidda dacwada furanaysa oo looga baahan yahay inay caddayso go’aannada ay ka cabanayso, kuwa ay fulintooda ku dooddayso iwm. Haddaanu qofka dacwadda furtay sheegin rabitaankiisa ama dooddiisa. Maxkamaddu uurkubaale maaha wax kasta daalacata. Awoodna u maleh inay iyadu nuxur ka dhaliso qoraal aanu qofkii furtayba ku caddayn waxa uu rabo iyo waxa uu diiddan yahay. Markaa waxaa haboon inay qoraallada noocan ah maxkamaddu ku celiso cidii u soo gudbisay iyadoo farayso inay soo waafajiyaan shuruuddaha nidaamka dacwaddeed.

Markaynu u soo noqono waraaqdii Qoraalka Madaxweynaha, muxuu yahay nuxurka dooddiisu?, Ma wuxuu ku doodday Go’aankii Guurtida ee Muddo kordhinta ayaa dastuuriya markaan arkay sababahaasi iyo Qodobbadaasi? Maya! Mise wuxuu ku doodday go’aanka guurtidu dastuuri maaha markaan eegay sababahaasi iyo Qodobbadaasi? Maya! Mise waxaa bu  ku dooddayaa Muddadii dambe ee axsaabtu ku heshiiyeen ayaa dastuuri ah ama aan dastuuri ahayn, sababahaas iyo qodobadaasi awgood? Maya! Ma wuxuu yidhi labaduba waa dastuuri ama ba midkoodna maaha distuuri? Maya! Xaggeey dacwaddani la sheegayaa u socotaa haddaba, haba laga garnaqee? Maxaase la fasirayaa? Arrimahani ayaa ah kuwa fasiraadda u baahan.

Haddii ay is-gabto ciddii dacwoonaysay, Garsoorku xaq u malaha in uu isagu mala-awaalo nuxur dacwaddeed oo aan caddayn. Maaha in lagu hawshoodo wax aan waddadiisa la soo marin. Waxa biloowga ku qaloocdaa, dhamays ma noqdaan. Fashilaad uun baana laga dhaxlaa.

Waanay dhacday inay Maxkamaddu ka baxday majarihii dacwadda, markii ay qarraar ka soo saartay cabashadii dastuuriga ahayd ee ay  asxaabta mucaaradku kaga cabanayeen go’aankii Wasaaradda Arrimaha Gudaha iyo Taliyaha Ciidanka Nabadgalayada kaga hor-istaageen inay shirar qabsadaan. Qaraarkaasi oo ku taariikhaysnaa 27/7/2015  tixraaciisuna ahaa, MS/DD/01/2015, waxay Maxkamaddu faqraddiisa 3aad ku tidhi sidan;

” Dhinaca kale, Maxkamadda Dastuuriga ah iyadoo og in muranka taagani salka ku hayo qabashada doorashada soo socota, waxay amraysaa in dhinacyada siyaasadda iyo hayadahay khusayso ee dastuuriga ah inay sida ugu dhakhsaha badan usoo afjaraan muranka ku saabsan doorashada  soo socota isla markaana xal ka gaadhaan si loogu diyaar garoobo doorosho xalaal ah”

Waxay Maxkamaddu halkan ku xustay in ay og tahay arrinta muranka taagani uu salka ku hayo. Yaa u sheegay arrinta murankaasi taagnaa uu salka ku hayay? Halkee ayey kaga jirtay dacwaddii xiligaasi hortaalay? Maxkamadduhu kuma go’aan qaataan wax ay warbaahinta ka maqlaan/arkaan ee aan hortooda laga caddeyn. Sababtoo ah, aragtida Maxkamaddu maaha mid furan oo ka baxsanaan karta wixii horteeda lala yimid. Maantana, ugama  fadhino inay Maxkamadu wax ka duwan mawduucii horteeda yaallay, inoo sheegto.  Waa inay ka feejignaataa.

Su’aasha kale ee iswaydiinta mudani waxay tahay GARSOORKU MUXUU AWOOD U LEEYAHAY INUU FASIRRO? Sida ku cad, Qodobka 98 (1)(b) Dastuurka Qaranka Jamhuuriyadda Somaliland:

“Garsoorku wuxuu awood gaar ah u leeyahay inuu fasiro: 1(b). in uu fasiro micnaha xeerarka ka soo baxa Golayaasha Dastuuriga ah iyo xeerarka degdega ah iyadoo la raacayo dastuurka.”

Madaxwaynahu laba go’aan oo isla noociyad iyo qiimo ba lahayn ayuu codsaday in la fasiro. Heshiiska asxaabta qaranku kuma ba jiro waxyaabaha uu Garsoorku awoodda u leeyahay inuu fasiro. Garsoorka ayaanay tani cay ku tahay. Midda kale, Madaxweynahu kuma dhaqmin Qodobka 98aad ee Dastuurka oo Maxkamadda ma horkeenin go’aan gole dastuuri oo keliya si micnahiisa ay Maxkamadda Dastuuriga ahi u fasirto iyadoo raacaysa dastuurka. Madaxweynahu Go’aanka Guurtidu dastuurka ma waafaqsan yahay ma odhan? Dood xitaa sidaasi lagala soo baxi karaa qoraalka kuma qorna. GO’AANKA MUDDO-KORDHINTA EE GOLAHA GUURTIDU MA XEER BAA? MISE MAAHA? Iyadna laysma weydiin. GO’AANKANI MAAHA XEER FASIRAADIISA LAGA CODSAN KARO GARSOORKA. Waxa laga yaabaa, in dadka qaarkood ku dooddaan wixii Gole dastuuri ahi soo saaraa waa xeer. Maaha, hadda annigu iskama lihi sidaasi, caddeynteedu waa sida uu Xeerka Nidaamku Garsoorku u dhigay. Qod. 6(4)(b) (Nuqulka 49ka Qodob) iyo Qod. 15(1)(b) (Nuqulka 60ka Qodob), labadani Qodob ee labada nuqul ee Xeerkani waxay si iskumid ah u sheegayaan sidan:

“Maxkamadda Dastuuriga ahi waxay awood u leedahay b) inay macnayso, fasirtana Dastuurka iyo xeerarka kale ee dalka lagaga dhaqmo marka laysku qabto nuxurka ujeeddadooda.”

WARKU BA WUXUU KU DHAN YAHAY MAXKAMADDA DASTUURIGA AH MADAXWEYNAHU MA WAXU KA CODSADAY INAY FASIRTO QODOB DASTUURKA KAMID AH MISE XEER KALE OO LAGU DHAQMO OO UJEEDDADIISA LAYSKU QABTAY? MAYA! MAYA! MAYA!

Maxkamadda lama keenin dacwad waafaqsan Qodobbadani aan kor ku sharaxay, markaa Maxkamadda maxaa daaliyey ee hawshani geliyey mise arrinku waa dhexdhexaadin iyo hawlo kale. MAXKAMADDA DASTUURIGA AHI AWOOD UMA LAHA, CEEB AYEYNA KU NOQONAYSAA FASIRAADDA GO’AANNADA ASXAABTA IYO GUURTIDU. MAXKAMADDU WAXAY FASIRTAA DASTUURKA AMA XEER LAGU DHAQMO OO UJEEDDADOODA LAYSKU QABTAY.

Fasiraadda Qodob sharcina, waa inay noqotaa mid salka ku haysa xaqiiqo lagu muransanyahay, iyo doodo is-burinaya oo u dhexeeyo ugu yaraan laba dhinac. Balse waa in aanu noqon, codsi u muuqda talo-sharciyeed, oo cid gaar ahi danaynayso. Waana aragti asaas u ah, inay FASIRADA Garsoorku ahaato mid ku salaysan xaqiiqo dhab ah oo taagan oon ahayn mala’awaal. Aragtidaasi oo afka qalaad lagu yidhaahdo (the idea of standing). Aragtidan garsoor oo odhanaysa “Garsoorku maaha talo-bixiye (advisory opinion), balse waa go’aan-qaate. Go’aankiisa laga rabo in uu jawaab u noqdo muran ka dhextaagnaa dhinacyo is-hayay.”

Xaaladdaha Garsoor ee  keensan kara mag-dhaw dastuuriya (constitutional remedy) oo dhaqan-gal ah, ayay Maxkamadda Distuuriga ahi ku samayn kartaa Dibu-eegis Garsoor( Judicial review).  Taasi oo looga socdo, inay Maxkamaddu ahaato meel huwan haybaddii sharci, oo iska ururisa inay la falgasho xafiiltanka iyo khilaafyada siyaasadeed ee ku xeeran.. Sidoo Kalana waxa la diidayaa in murankasta oo ku saabsan nuxur sharciyeed oon ku iman xaalad jirta,  la waydiisto Fasiraadiisa Maxkamadda, siday tahay Mufti joogto ah. Taasi oo ka hor imanaysa mabda’ii sharci ee ahaa ( De Minimis Non Curat Lex),macnahiisuna ahaa,  sharcigu  ma khuseeyo, wixii fudud ee iska dhammaan kara.

Gunaanadkiina, fasiraadda-garsoorku maahaa mid maxkamadda lagaga codsado sideen yeelaa? Laba shay kee baan qaataa? Iyadoo xaqiiqooyin badan oo jira indhaha laga qarsanayo. Mar haddii codsiga dacwad-furashadu ka gaabiyay in uu sugo qodobadii looga baahnaa, Maxkamaddu waxaa waajib ku ahayd inay hareer iskaga leexiso. Dhawrsanaanta iyo dhaqanka garsoorna maaha inay Maxkamaduhu ku dhex milmaan khilaafyada siyaasiga ah oo ay qaataan doorkii Akaadamiyada Nabadda iyo Isku-soo-dhawaynta Daneeyayaasha la sheego ee doorashooyinka. 

W/Q. Garyaqaan Maxmed Axmed Cabdi Bacaluul (waddi12@gmail.com)